Nội tiết tố (tiếng Anh Hormone – hóc môn) là một chất hóa học được tiết ra bởi một hoặc nhiều tế bào và chúng tác động lên các tế bào trong các bộ phận khác nhau của sinh vật. Chỉ một lượng nhỏ hormone được dùng trong quá trình trao đổi chất của tế bào. Nó là công cụ hóa học truyền các tín hiệu từ tế bào này đến tế bào khác. Tất cả các sinh vật đa bào đều sản xuất hormone; hormone thực vật được gọi là phytohormone. Các hormone trong cơ thể động vật thường được truyền trong máu. Các tế bào phản ứng lại với hormone khi chúng tiếp nhận hormone đó. Hormone gắn chặt với protein tiếp nhận (receptor), tạo ra sự kích hoạt cơ chế chuyển đổi tín hiệu và cuối cùng dẫn đến các phản ứng riêng biệt trên từng loại tế bào.
Trong cơ thể có rất nhiều loại hormone khác nhau. Hormone là chất có trách nhiệm điều tiết các hoạt động sinh lý, điều hòa chức năng các cơ quan. Mỗi loại hormone đều có những chức năng riêng biệt. Nếu lượng hormone thay đổi (dư thừa hoặc thiếu hụt) dù chỉ là lượng nhỏ cũng ảnh hưởng rất nghiêm trọng đối với cơ thể.
Hormon là gì?
Hormone (nội tiết tố) là một chất được tiết ra bởi một hoặc nhiều tế bào trong cơ thể. Các chất này có nhiệm vụ giống như “người đưa thư”. Chúng gửi các tín hiệu từ tế bào của cơ quan này đến các mô của cơ quan khác.
Hoạt động này thông qua đường máu để thực hiện chức năng vốn có tại cơ quan tiếp nhận. Các tế bào phản ứng lại với hormone khi chúng tiếp nhận hormone đó.
Khi bị mất cân bằng nội tiết (rối loạn hormone) thì các hoạt động sinh lý trong cơ thể sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Điều này gây ra các tác động tiêu cực lên những cơ quan, bộ phận trong cơ thể.
Hormone có vai trò như thế nào đối với cơ thể?
Hormone liên quan đến hầu hết các hoạt động chuyển hóa, trao đổi chất, tăng trưởng và phát triển của cơ thể. Chúng gửi các tín hiệu đến cơ quan thông qua đường máu, các cơ quan bộ phận sau khi tiếp nhận sẽ có phản ứng đáp lại. Qua đó đảm bảo hoạt động nhịp nhàng và ổn định các quá trình sinh lý của cơ thể.
Một số vai trò chính của nội tiết tố được biết đến như:
– Tham gia thúc đẩy quá trình sinh trưởng và phát triển của các tế bào, mô cơ quan.
– Đóng vai trò quan trọng trong hoạt động trao đổi chất, chuyển hóa thức ăn thành năng lượng.
– Tham gia điều hòa sự cân bằng nội mô của cơ thể, giữa các dịch nội bào và ngoại bào.
– Điều hòa các hoạt động bình thường của cơ quan sinh dục và chức năng sinh sản.
– Giúp cho cơ thể thích nghi được với những điều kiện của môi trường như duy trì nhiệt độ,…
– Ngoài ra chúng còn ảnh hưởng đến tâm trạng và quyết định những thay đổi sinh lý cơ thể trong tuổi dậy thì.
Các vai trò chính của hormone:
- Thúc đẩy sự tăng trưởng và phát triển của tế bào hoặc các mô. Từ đó, nó điều hòa quá trình sinh trưởng và phát triển của cơ thể.
- Tham gia vào quá trình trao đổi chất và năng lượng. Ví dụ như giúp chuyển hóa thức ăn thành chất dinh dưỡng và năng lượng,…
- Duy trì sự phát triển bình thường của cơ quan sinh sản, chức năng tình dục.
- Điều tiết sự thích nghi của cơ thể với môi trường. Ví dụ như duy trì nhiệt độ cơ thể,…
- Điều chỉnh tâm trạng và chức năng nhận thức.
- Tham gia điều hòa sự cân bằng nội môi của dịch nội bào và ngoại bào.
Các cơ quan, bộ phận sản xuất hormone
Một số cơ quan trong cơ thể đảm nhiệm công việc sản xuất hormone. Mỗi cơ quan chịu trách nhiệm sản xuất một số loại hormone đặc thù. Chúng có tác động toàn thân hoặc chỉ có tác động lên một vài cơ quan đích nhất định.
Tuyến tùng
Tuyến này nằm gần phía sau của hộp sọ. Nó giúp não bộ phản ứng khi có bóng tối, nhằm kích thích cơn thèm ngủ bằng việc tiết ra sản xuất hormone melatonin.
Tuyến tụy
Tiết ra các hormone như insulin, amylin và glucagon. Đây là các hormone đặc biệt quan trọng giúp ổn định lượng đường trong máu.
Gan
Có vai trò rất quan trọng, ảnh hưởng đến hầu hết quá trình chuyển hóa, thải độc trong cơ thể. Gan còn tiết ra một loại hormone có tên IGF-1 liên quan đến sự tăng trưởng của tế bào.
Tinh hoàn, buồng trứng
Tiết ra hormone testosterone (nam) và estrogen (nữ), chịu trách nhiệm cho các ham muốn tình dục, điều hòa sinh sản.
Đồng thời, các hormone này cũng chịu trách nhiệm biểu hiện các đặc tính của nam và nữ (ở nam: mọc râu, giọng trầm,…; ở nữ: phát triển vú, kinh nguyệt,…).
Buồng trứng còn tiết ra một loại hormone điều hòa chu kỳ kinh nguyệt và các giai đoạn mang thai tên là progesterone.
Tuyến yên
Có kích thước chỉ bằng hạt đậu tuy nhiên lại ảnh hưởng đến rất nhiều hoạt động sinh lý của cơ thể. Nằm dưới đáy não, tuyến yên còn được gọi là “tuyến tổng thể”, sản xuất ra các loại hormone sau:
– Hormone tăng trưởng (GH), chịu trách nhiệm cho quá trình phát triển của cơ thể.
– Hormone FSH, quy định việc sản xuất trứng trong buồng trứng và tạo ra tinh trùng của tinh hoàn.
– Hormone LH, có tác dụng điều hòa chu kỳ kinh nguyệt phụ nữ. LH cùng với FSH chịu trách nhiệm sản xuất tinh trùng ở nam giới.
– Prolactin kích thích sản xuất sữa ở phụ nữ cho con bú. Nó có ảnh hưởng đến khả năng sinh sản và hệ thống miễn dịch.
Tuyến giáp
Tuyến này nằm dưới hộp thanh quản, có nhiệm vụ sản xuất hormone T3 và T4. Chúng giúp điều chỉnh nhiệt độ cơ thể và giấc ngủ qua sự trao đổi chất, năng lượng
Có bao nhiêu loại hormone
Dựa vào nơi bài tiết và nơi tác dụng người ta phân các hormone thành hai loại đó là hormone tại chỗ (hormone địa phương) và hormone của các tuyến nội tiết.
Hormon nội tiết
Hormone tại chỗ là những hormone do một nhóm tế bào bài tiết vào máu rồi được máu đưa đến các tế bào khác ở gần nơi bài tiết để gây ra các tác dụng sinh lý. Ví dụ:
- Secretin: do tế bào thành tá tràng bài tiết, được máu đưa đến tụy để kích thích tụy bài tiết dịch tụy loãng.
- Cholecystokinin: do tế bào thành ruột non bài tiết rồi được máu đưa đến túi mật để làm co túi mật đồng thời được máu đưa đến tụy để kích thích tuyến tụy bài tiết dịch tụy có nhiều men tiêu hóa.
- Histamin: do các tế bào ở nhiều mô trong cơ thể đặc biệt mô da, phổi, ruột bài tiết vào máu. Histamin có tác dụng giãn mạch và làm tăng tính thấm của mao mạch.
- Prostaglandin: là sản phẩm bài tiết của hầu hết các mô trong cơ thể; có tác dụng giãn mạch (cũng có lúc gây co mạch) làm tăng tính thấm của mao mạch.
Hormon của các tuyến nội tiết
Khác với hormone tại chỗ, các hormone của các tuyến nội tiết thường được máu đưa đến các mô; các cơ quan ở xa nơi bài tiết và gây ra các tác dụng sinh lý ở đó.
Các hormon do các tuyến nội tiết bài tiết lại được phân thành hai loại khác nhau:
– Một số hormone có tác dụng lên hầu hết các mô ở trong cơ thể như GH của tuyến yên; T3, T4 của tuyến giáp; Cortisol của tuyến vỏ thượng thận; Insulin của tuyến tụy nội tiết…
– Một số hormone chỉ có tác dụng đặc hiệu lên một mô hoặc một cơ quan nào đó như ACTH, TSH, FSH, LH… của tuyến yên. Các mô hoặc cơ quan chịu tác dụng đặc hiệu của những hormon này được gọi là mô hoặc cơ quan đích.
- Vùng dưới đồi: bài tiết các hormon giải phóng và ức chế, hai hormon khác được chứa ở thùy sau tuyến yên là ADH và oxytocin.
- Tuyến yên: bài tiết GH, ACTH, TSH, FSH, LH, Prolactin.
- Tuyến giáp: bài tiết T3, T4, Calcitonin.
- Tuyến cận giáp: bài tiết Parathormon (PTH).
- Tuyến tụy nội tiết: bài tiết Insulin, Glucagon.
- Tuyến vỏ thượng thận: bài tiết Cortisol, Aldosterone.
- Tuyến tủy thượng thận: bài tiết Adrenalin, Noradrenalin.
- Tuyến buồng trứng: bài tiết Estrogen, Progesterone.
- Tuyến tinh hoàn: bài tiết Testosterol.
- Rau thai: bài tiết HCG, Estrogen, Progesterol, HCS, relaxin.
Rối loạn hormone có nguy hiểm?
Các yếu tố bên trong cũng như bên ngoài (tuổi tác, rối loạn di truyền, bệnh tật, môi trường độc hại,…) đều có thể ảnh hưởng tới khả năng sản xuất hormon.
Rối loạn hormon, dù thiếu hụt hay dư thừa, kể cả một lượng rất nhỏ cũng có thể gây ra các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, đặc biệt là phụ nữ. Một số dấu hiệu nhận biết mất cân bằng nội tiết tố ở nữ:
- Rối loạn kinh nguyệt.
- Da nổi nhiều mụn.
- Giảm ham muốn tình dục.
- Tâm trạng bứt rứt, khó chịu, dễ thay đổi cảm xúc, lo lắng kéo dài.
- Huyết áp tăng bất thường.
- Liên tục mắc các bệnh phụ khoa.
Trong những trường hợp này, liệu pháp điều trị có thể là bổ sung thuốc chứa hormon hoặc các thuốc khác. Điều này nhằm khôi phục lại sự cân bằng hormon trong cơ thể bạn.
Mất cân bằng hormone là vấn đề nguy hiểm
Tuổi tác, rối loạn di truyền, bệnh tật, tiếp xúc với chất độc hại bên ngoài môi trường và thậm chí là phá vỡ nhịp điệu tự nhiên của cơ thể (nhịp sinh học) đều có thể ảnh hưởng tới khả năng sản xuất hormone với liều lượng chính xác mà cơ thể cần. Rối loạn hormone, dù thiếu hụt hay dư thừa, kể cả một lượng rất nhỏ cũng có thể gây ra các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, đặc biệt là phụ nữ.
Trong những trường hợp này, các bác sỹ có thể kê toa hormone hoặc các thuốc khác khôi phục lại sự cân bằng lượng hormone trong cơ thể của bạn.
– Liệu pháp thay thế hormone (HRT) giúp điều trị các triệu chứng của thời kỳ mãn kinh.
– Thuốc thay thế tuyến giáp như Levoxyl hoặc Synthroid (levothyroxine) để điều trị suy giảm chức năng tuyến giáp.
– Cytomel (liothyronine) có tác dụng làm teo mô trong trường hợp tuyến giáp hoạt động quá mức.
– Tiêm testosterone đàn ông để tăng cường ham muốn tình dục, hoặc các rối loạn tình dục di truyền như hội chứng Klinefelter.
– Bổ sung Melatonin để duy trì nhịp sinh học của cơ thể, hay như sử dụng Zemplar (paricalcitol) để quản lý các tuyến cận giáp hoạt động quá mức do suy thận…